In woord en tijd: Bossche chronogrammen²

door Ed Hupkens

Een chronogram is een tekst, die behalve een historisch feit, gedenkwaardige gebeurtenis of een bepaalde gedachte, tevens een jaartal verbergt. Dat jaartal kan men ontdekken door de getalwaarden van de in de tekst voorkomende Romeinse cijferletters gewoon op te tellen. In het meinummer van Bossche Kringen staat het eerste, algemene deel over het chronogram. In dit tweede deel komt een aantal Bossche chronogrammen aan bod. Stichtingsjaar Den Bosch Het chronogram naast het Vondelingenhuis in de Clarastraat. Foto: Ed Hupkens. Het antwoord op de vraag wanneer en door wie de stad 's-Hertogenbosch is gesticht, leidde in de jaren tachtig van de 19e eeuw tot felle discussies. Onder meer de rechtsgeleerden Van Uytven en Camps en de Bossche archivaris Jan Hezenmans voerden een felle pennenstrijd over de vraag of het eeuwfeest in 1884, 1885 of 1894 moest plaatsvinden. Centraal in het discours stond het 16e-eeuwse chronogram godefrIdVs dVX e sILVa feCIt oppIdVM, Nederlandse tekst: 'hertog Godfried heeft van het bos een stad gemaakt'. Als je in het chronogram de rode kapitalen optelt kom je op het getal 1184, dat naar het stichtingsjaar zou verwijzen. Historisch bewijs ontlenen aan dit chronogram lijkt riskant, omdat we hier te maken hebben met een retrospectief chronogram. We weten niet echt of Godfried III, graaf van Leuven, of zijn zoon Hendrik I, de eerste hertog van Brabant, 's-Hertogenbosch de eerste stadsrechten heeft verleend. Het precieze stichtingsjaar is evenmin bekend, waarschijnlijk is dat tussen 1184 en 1195 geweest. De gemeente 's-Hertogenbosch houdt als officieel stichtingsjaar 1185 aan. Dit Bossche chronogram komt voor in de 'Oorkondenboeken van Noord-Brabant tot 1312'. Het chronogram is ook opgenomen in de 'Antiquitates Belgicae' van J.B. Grammaye uit 1708. Deze Vlaamse geschiedschrijver vermeldt, dat het chronogram vroeger op de gevel van het stadhuis van Den Bosch heeft gestaan. Stadsbrand van 1463 Op 13 juni 1463 breekt in het huis De Grote Ketel aan de Verwersstraat 39 een brand uit. Het vuur verspreidt zich razendsnel en legt grote delen van de stad in de as. Onder de honderden huizen die door de vlammen verteerd worden, zijn een deel van het stadhuis (stadsarchieven) en het klooster van de minderbroeders. Tengevolge van deze stadsbrand verbiedt het stadsbestuur de bouw van huizen met daken van stro of riet. Van de overige huizen moeten binnen tien jaar het riet of stro vervangen zijn door lei of te-	69
gels. De gebeurtenis zelf is door een onbekende tijdgenoot vereeuwigd via het volgende jaarvers: tInCtor aCCendIt LUMen In bUsco, in het Nederlands (afgekort: NL): 'de verwer stak het vuur in Den Bosch aan'. Opgeteld komen de rode hoofdletters uit op het getal 1463, het jaar van de grote stadsbrand. Bouwjaar Kruithuis De vestingbouwer Jan van der Weeghen (ca. 1560 - 1642) is tijdens en vlak na het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) op veel manieren actief geweest om de vesting Den Bosch te verbeteren en te verstevigen. Hij is vooral bekend geworden door zijn ontwerp van het Kruithuis, dat gebouwd is tussen 1618 en 1621. Op een stuk grond van het voormalige Geertruiklooster is het Kruithuis opgericht. Het grondplan van het complex, ontworpen om buskruit veilig te bewaren, is een gelijkmatige zeshoek. Het geheel was omgeven door een gracht met een valbrug, waarover men door een poort in het Kruithuis kwam. Beneden die toegangspoort bevond zich aan de zijde van de gracht een blauwe steen, waarin het volgende chronogram was gehouwen: DorMI Vt eXergIs CarIs, in het NL: 'Slaap om te ontwaken'. De kapitalen vormen opgeteld het getal 1618, het jaar waarin met de bouw werd gestart. In 1769 werd de gracht gedempt en de brug afgebroken. De steen met chronogram is daarna zoekgeraakt. Plechtige uitvaart Albrecht van Oostenrijk, hertog van Brabant, stierf op 13 juli 1621. In die tijd was het de gewoonte, dat in de vier hoofdsteden van het hertogdom een plechtige rouwdienst gehouden werd. De uitvaartplechtigheid in 's-Hertogenbosch vond op 12 september 1621 plaats. Kroniekschrijver Johan van Heurn geeft in zijn vierdelige uitgave 'Historie der stad en Meyerye van 's-Hertogenbosch' (1776) een uitgebreide beschrijving van de lange lijkstatie. In de stoet bevonden zich praalwagens met mythologische figuren, inheemse en uitheemse dieren zoals paarden, een hert, kameel, olifant, adelaar en neushoorn. Op plakkaten en borden werd een groot aantal spreuken en leuzen meegevoerd, waaronder enkele jaarverzen. Elk van die chronogrammen vermeldde, naast een tekst die iets te maken had met de dood van Albrecht van Oostenrijk, steeds het getal 1621, het jaar van overlijden. Een kameel droeg de volgende tekst: regItVr fatIs MortaLe genVs / et stabILe sIbI sponDere neqVIt, in het NL: 'het menselijk geslacht wordt door het noodlot bestierd / en kan zich niets standvastigs beloven'. Een op een wagen geplaatst tabernakel was rondom met de volgende tekst gesierd: seVera nobIs fata rapVerVnt DVCeM, in het NL: 'de harde noodlotten hebben ons de hertog ontrukt'. Achter op diezelfde wagen was deze tekst: gaVDebIt VIta MeLIorI aLbertVs In astrIs, in het NL: 'Albrecht zal een beter leven in de hemel hebben'. Dit is een voorbeeld van een excellent chronogram, in elk woord zit minimaal één Romeinse cijferletter. Een olifant droeg een marmeren graftombe. Bovenuit de tombe vloog een dubbele adelaar met de aartshertogelijke wapenen om de hals en het volgende chronogram: non MortaLe	70
petIt DIgnVs IoVI faLIt sangVIs, in het NL: 'het bloed dat Jupiter waardig is, zoekt geenszins het sterfelijke, maar haast zich naar boven'. Op een praalwagen was de berg Parnassus (toegewijd aan de god Apollo en de muzen) afgebeeld, die getooid was met drie chronogrammen. Het eerste: DVCIs, heVs! fVnebre fatVM, in het NL: 'Helaas! De noodlottige lijkstatie van de hertog'. De tweede tekst: fata o feVera! fertIs heV,, nostrVM DeCVs, in het NL: ' O droevige noodlotten draagt gij haast ons sieraad weg'. Het derde chronogram: tVne ergo DUX Magene IaCes, in het NL: 'grote hertog ligt gij dan ter neder'. In de Sint-Janskathedraal waren het hoogkoor en het oksaal met zwarte doeken behangen. Tegen het oksaal hing het wapenschild van hertog Albrecht, met dit chronogram: sILVa tIbI atras aLberte has apparat aras / non poterat MerItIs aeq Daptare tVIs, in het NL: 'Den Bosch maakt u Albrecht deze nadere altaren / zij kon volgens uwe verdiensten geen betere bereiden'. Ook in het hoogkoor was zijn wapenschild geplaatst, met dit chronogram: aLberto aVstrIaCo patrI patrIae / DICat ConseCrat sILVa DVCIs, in het NL: 'aan Albrecht van Oostenrijk, Vader des Vaderlands / heeft 's-Hertogenbosch dit toegewijd'. De gevel van het Bossche stadhuis was met zwart laken bekleed, daartegen was het wapenschild van de hertog bevestigd met het volgend chronogram: sILVa tIbI trIstes aLberto InstaVrat honores / hos tIbI te DIgnI pIgnora MortIs habe, in het NL: 'Den Bosch doet u Albrecht deze droevige eer aan / ontvang deze panden des doods die u waardig zijn. De route van de uitvaart: 'Deur de Kerckstraat, Crullenstraet, neffens het gulden Harnas, voerby het stadthuys, achter tgewanthuys, deur de gevangen poort, deur de Thoorenstraet, over den Roostel, neffens die trouwdeure, buyten om de kercke inde schoole'. De plechtige uitvaart werd door de stad bekostigd: 3083 gulden, twee stuivers en vier penningen. De chronogrammen en andere verzen werden door de jezuïeten gecomponeerd, waarvoor ze 100 gulden kregen. Concordaat van 1827 Een concordaat is een verdrag tussen de rooms-katholieke kerk (het Vaticaan) en een bepaalde staat. Daarin worden wederzijdse betrekkingen inzake voor beide partijen belangrijke zaken geregeld. Voor Nederland zijn er in de geschiedenis twee concordaten gesloten. Een in 1801 tussen paus Pius VII en Napoleon Bonaparte, in een periode dat Nederland door Frankrijk was ingelijfd. In het concordaat werd een reorganisatie van bisdommen in de Zuidelijke Nederlanden geregeld. Het concordaat van 1801 bleef tot 1905 van kracht. Het tweede verdrag was op 18 juni 1827, met paus Leo XII en koning Willem I der Nederlanden, waarin ook voor Noord-Nederland regelingen werden getroffen. Ter gelegenheid van de plechtige afkondiging van de tekst in de Sint-Jan op 9 december 1827, waren er in de stad gedurende enkele dagen allerlei feestelijkheden. Honderden huizen waren met guirlandes, lampions en kaarsen versierd, die in de avonduren werden aangestoken. Verlichte sierbogen waren opgericht, huizen en kerken waren opgetuigd met chronogrammen. Het voert hier te ver om alle tientallen chronogrammen op te sommen, vandaar een selectie. Aan de St. Catharinakerk was het volgende chronogram bevestigd: reX et pontIfeX nobIs ConCorDatUM feCere, in het NL: 'koning en paus hebben voor ons een concordaat gemaakt'. Bij dezelfde kerk stond een erepoort met de tekst: JUCUnDae sUnt haeC et faUstae MUnera paCIs, in het NL: 'deze zijn geschenken van een aangename en gunstige vrede'. Aan de Schapenmarkt had A. van Pelt het volgende jaarvers aan zijn woning gehangen: pontIfICI LeonI et regI gUILIeLMo LaUs honorqUe DantUr, in het NL: 'aan paus Leo en koning Willem worden lof en eer gegeven'. Apotheker A.J. Arnould had aan zijn pand aan de Vughterstraat het volgende chronogram bevestigd: VIgeat ConCorDatUM LUX regnI et honor paLaestrae, in het NL: 'moge het concordaat krachtig zijn als een licht voor het koninkrijk en eer voor de kunst'. Eveneens aan	71
de Vughterstraat had F. van Gulick van den Bichelaar ('garenfabrikeur') twee teksten: papa et reX gUILIeLMUs ConCorDaVere, in het NL: 'de paus en koning Willem hebben een concordaat gesloten'. En ook: LaUDate ILLos In tUba, psaLterIo, Choro, atqUe tyMpanIs bene sonantIbus, in het NL: 'prijst hen met de trompet, citer, reidans en goed klinkende tamboerijnen'. Sociëteit De Unie aan het Kardinaal van Rossumplein had een tweeregelig chronogram geplaatst: UnItas CorDa regUM JungIt / sIC reLIgIo qUIete fLoret, in het NL: 'eenheid verbindt de harten van de koningen / zo bloeit de godsdienst door rust'. Een mooi voorbeeld van een Nederlandstalig chronogram hing aan de St. Jacobskerk: zIJ! zIJ VerLIChte steeDs paUs Leo en konIng WILLeM. Pastoor Molenmakers aan het Hinthamereinde had ook een Nederlandstalig chronogram: LeVe! Lang LeVe Leo en Vorst WILLeM! In eenDragt. Het is een beetje wrang te constateren dat al die feestelijkheden in tal van Brabantse steden en dorpen eigenlijk voor niets zijn geweest: door de Belgische Opstand van 1830, de afscheiding van België in 1839 en het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853, is het concordaat van 1827 nooit geëffectueerd. Luidklok St. Jacobskerk De tussen 1905 en 1907 gebouwde St. Jacobskerk (architecten Jos Cuypers en Jan Stuyt), waar nu het Jheronimus Bosch Art Center gevestigd is, kreeg in 1925 een nieuwe luidklok. De klok was in dat jaar voor het eerst te horen. Het volgende historische chronogram was erin gegraveerd: ad JUbILa aura prIMo VoCosonItU CaroLo prInsen paroCho, in het NL: 'ik weerklink voor het eerst bij het gouden jubileum van pastoor Karel Prinsen'. De rode kapitalen vormen opgeteld het getal 1925, het jaar waarin de luidklok was gegoten. In datzelfde jaar vierde monseigneur Prinsen zijn 40-jarige jubileum als priester. Helaas werd de klok op 5 januari 1943 door de Duitse bezetters gevorderd en omgesmolten tot oorlogstuig. Vondelingenhuis Op de hoek Clarastraat en Choorstraat bevindt zich het voormalige Vondelingenhuis. Boven de poort van een afgesloten, naamloos zijsteegje - naast het Vondelingenhuis - staat in het Middelnederlands het volgende vierregelige chronogram: hetgene dat iCk gaff ten dIenste Van godt / Wiert Mijn Int eyndt het beste Loth / maer dat iCk hIeLL tot mijn profijt / dat Wiert iCk Int eynDe qVyth. Het vers stamt uit 1570, de in het rood geschilderde kapitalen vormen opgeteld het getal 1984, het jaar waarin het Vondelingenhuis werd gerestaureerd. Prentenkabinet Het Bossche Prentenkabinet was tussen 2001 en 2012 aan de Verwersstraat 17-19 gevestigd. Op de gevel stond het volgende chronogram: nascitur doMicilii aMor cognItione, in het NL: 'de liefde voor je woonplaats wordt geboren door kennis'. M + M + I = 2001, het jaar waarin het Prentenkabinet een onderkomen in het pand kreeg.	72

Bronnen
•	B. Grothues, Anna sust susannA, Maasbree 1979.
•	Bernard Grothues, reMbranDt Is VersChenen, Kampen 1992.
•	Johan Hendrik van Heurn, Historie der Stad en Meyerye van 's-Hertogenbosch, Tweede Deel, Utrecht 1776.
•	www.heerlen-in-beeld.nl
•	Magister Heymanno Voicht, Historia Rerum Silvaeducis, 's-Hertogenbosch 1631.
•	N.N., Beschrijving van de plegtigheden der Illuminatien, plaats gehad hebbende te 's-Hertogenbosch, op den 9den December 1827, bij gelegenheid van het afkondigen des Concordaats, 's-Hertogenbosch 1827.

Bossche Kringen 2 (2014) 69-72

Bossche Encyclopedie |